Ikidduk il-membri parlamentari?
Mhux daqshekk, ovvjament ikun hemm mumenti fejn ikun hemm naqra tensjoni jew forsi wieħed jiżgarra daqsxejn iżżejjed u jkollu bżonn jiġi kkontrollat imma ma tkunx frekwenti. Fis-seduti, fil-maġġoranza tagħhom huma seduti li jkunu skont l-ordni tal-kamra u jkun hemm komportament dinjituż. Meta ma jkunx dinjituż, ovvjament toħroġ ċara għax tkun evidenti.
Minn mindu daħlu l-kameras fil-Parlament, żdiedu x-xenati?
Meta daħħalna t-televiżjoni, fl-2015, kont qed nara li se jkun hemm dan ix-xenarju. Jien niftakar meta kont nistudja l-Ingilterra kien daħal it-televiżjoni fil-House of Commerce u hemmhekk mill-ewwel bdejt nara t-teatrini. Però jkun hemm kemm ikun hemm teatrini, l-importanti li jkun hemm it-trasparenza, però hawnhekk mhux daqshekk. Ikun hemm min jipprova jagħmel daqsxejn teatrin, speċjalment meta jkun hemm naqra tensjoni.
Iktar kmieni din is-sena kien hemm inċident fil-Parlament bl-Oppożizzjoni akkużatek li qed tiġbed il-linja tal-Gvern. Talbu dibattitu b’urġenza, u inti fir-ruling tiegħek ċħadthulhom. Ma kinitx l-ewwel darba li kien hemm din it-talba u ġiet miċħuda, però ma taħsibx li jekk il-Parlament tneħħilu din il-fakultà li jiddibatti xi ħaġa urġenti, qed jonqos milli jkun kurrenti ma’ dak li qed jiġri fil-pajjiż?
Meta tintalab li jkun hemm bidla fl-aġġornament taħt standing order 13, jiġifieri xi ħaġa li tkun urġenti, ovvjament irid ikun hemm dawn il-kwalifiki biex l-ispeaker jgħid iva jew le. Imma diversi deċiżjonijiet li tajt fejn ma tiġix aċċettata l-urġenza, tkun fi kwistjoni, u dan mhux għax irrid jien, imma għax hija prassi preċedenti li ġiet deċiża mill-qrati tagħna u anke mill-qrati Ewropej. Meta għandek kawża jew inkjesta, fejn għandek suspettati f’dik l-inkjesta, kif appena tagħti deċiżjoni li tista’ tiddibatti dan kollu fil-Parlament, inti tkun qiegħed tkun kompliċi li qed tikser id-drittijiet tal-akkużat jew ta’ min jista’ jiġi akkużat iktar ’il quddiem. Hawnekk qed nikkwota deċiżjonijiet, fosthom waħda li kien hemm kontra l-Prim Ministru Fenech Adami meta għamel kumment fuq il-każ tal-imħallfin, fejn il-Qorti Kostituzzjonali għamlitha ċara li hemm qed tikser id-drittijiet tagħhom. Immaġina tiftaħ dibattitu mingħajr kontroll illi tkun qed tidħol fid-drittijiet tas-suspettati. Dik kienet ir-raġuni, u din ir-raġuni mhux jien biss għedtha, kien hemm speakers oħra għax ikkwotajtha. Din id-deċiżjoni u oħrajn kollha legalment skont l-istanding orders u skont id-deċiżjonijiet tal-Qorti Ewropea dwar id-drittijiet tal-bniedem.
Ir-responsabbiltà politika, li ma tmissx id-drittijiet tas-suspettati, il-Parlament m’għandux il-jedd li jiddiskutiha?
Għandu dritt jagħmel domandi, meta jkun hemm stqarrija maġisterjali, għandu dritt jirrispondiha jew jagħmel kummenti bħalma ġara waqt li tajt dak ir-ruling, fejn il-Gvern iddeċieda li jagħmel stqarrija maġisterjali fuq il-każ, bil-kawtela, li trid toqgħod attent. Lanqas hemmhekk imbagħad ma tħalla jagħmel l-istqarrija. Il-poplu tajjeb jara dan kollu fuq it-televiżjoni, li jsegwi kollox għax mhux lil kulħadd tista’ tbella’ li trid.
Smajna li twaqqaf working group bejn żewġ naħat tal-kamra biex ikunu riveduti l-ordnijiet permanenti tal-kamra, pass pożittiv. Taħseb li se jasal xi mkien dan il-working group?
Għandu jasal, ilu għaddej biha din mill-bidu nett. Jien niftakar darba minnhom kont qed niċċerja l-kamra fil-leġiżlatura 1996/98. Kienet b’kumitat fil-kamra, waqt liġi partikolari u Micheal Bonnici kien Deputat Mexxej u ma kienx qed jiċċerja, u tkellem il-Perit Don Mintoff dakinhar u tawh il-leave of house, illi dan la darba jingħata din, ma tistax twaqqfu, dan dam sigħat. Illum irnexxielna illi b’xi mod, wara ħafna taħbit, tista’ titkellem b’massimu ta’ 30 minuta. S’issa, sakemm ma tkunx il-ministru li qed tippilota l-liġi, għandek siegha. Ħafna? Esaġerat.
Titkellem ma’ membri parlamenti jaqblu wkoll ma’ din li ħafna. Meta għandna l-membri Ewropej bi tliet minuti massimu. Anke hemm ukoll il-mudell tal-Assemblea Parlamentari tal-Ewropa. Ma tqumx titkellem u tagħmel speech li ma jispiċċa qatt. X’inhi r-reżistenza hawn?
Għalhekk huwa importanti li jridu jaslu, fl-aħħar qegħdin it-tnejn flimkien jaraw kif jemendaw u jirranġaw u jżidu jekk hemm bżonn, għax hemm ħafna x’tagħmel fl-istanding orders. U mhux fuq il-ħin biss, hemm affarijiet oħra. Issa pereżempju għandna dsatax-il kumitat parlamentari. Allura, kumitat parlamentari ghandu bżonn l-ispeaker biex jgħid għalfejn iċ-chair person ma laqqgħux pereżempju. Irid ikun hemm standing orders ċari li trid timxi magħhom bilfors u din hi xi ħaġa li trid tiġi miż-żewġ naħat tal-kamra. Irid ikun hemm ftehim.
Imma hemm din ir-rieda li jkun hemm dan il-ftehim?
Iva, jidher li hemm. Jien mill-aħħar informazzjoni li għandi, l-affarijiet jidhru li sejrin tajjeb u qed jimxu għal dik id-direzzjoni.
Semmejt il-kumitati parlamentari. Bla dubju huma kumitati fejn se jsir xogħol imprezzabbli. Inti semmejt il-każ tal-kumitat tas-saħħa li kien ilu ma jiltaqa’, imma kellna naslu sal-punt li l-Ispeaker irid jagħti r-ruling?
Hekk hu.
Il-kumitati xogħolhom fi skop usa’ huwa biex jiskrutinjaw l-eżekuttiv u lill-Gvern. Jagħmel sens li jkollok ministru membru tal-kumitat?
Le, jien ma naqbilx magħha u għamiltha ċara. Tajt ruling fil-każ tal-Public Accounts Committee. Ovvjament l-idea hija li jkun hemm kumitati parlamentari li fil-maġġoranza tagħhom ikunu magħmula minn membri parlamentari. U din hija xi ħaġa li għandhom jindirizzaw fil-working group,
Jien nippretendi li anki l-MPs li jkunu ġejjin min-naħa tal-Gvern ikunu kritiċi. Kultant inħoss li dik tonqos speċjalment fil-PAC meta jkun hemm xi kontroversja. Kultant qisek thoss dak is-sens li tan-naħa tal-Gvern ikunu qed jiġbdu lejn in-naħa tal-Gvern.
Semmejt il-PAC, dak huwa importanti għax iċ-chairperson huwa membru min-naħa tal-Oppożizzjoni. Il-mod kif jitmexxa għandu jkun b’mod ideali li min qed isegwi l-hearing, u kemm min ikun involut, iħossu komdu li dak huwa verament u li ma jdaħħalx il-politika partiġġjana fl-atteġġjament tiegħu. Irid ikun hemm xenarju ideali bħalma huwa l-mudell Ingliż. Aħna għandna l-mudell Ingliż.
Fuq il-kumitati, pereżempju l-kumitat tal-petizzjonijiet kien innovazzjoni ġdida però donnu ma twassal għal imkien.
Il-kumitat tal-petizzjonijiet kien inizjattiva tiegħi personali li kont nemmen li int m’għandekx għalfejn toqgħod tiġri wara parlamentari biex tagħmel petizzjoni, u għamilnieha b’mod diġitali u ħadmet. Eluf ta’ nies daħlu. Issa li jiġri, il-petizzjoni tiġi diskussa, il-kumitat jiddeċiedi fuqha u tmur għand id-dipartiment li taqa’ taħtha.
Il-poter tal-Ispeaker, is-sessjoni fejn ikun hemm il-mistoqsijiet parlamentari, kultant ikun hemm ċirkustanzi fejn issir mistoqsija u t-tweġiba tal-ministru ma tkun taqsam xejn mal-mistoqsija jew inkella mat-tweġib. Jingħad li ħa tingħata f’seduta oħra u ma tasal qatt. Inti kemm-il darba tgħid li m’għandekx il-jedd tgħid lil ministru kif jirrispondi. Bħala speaker m’għandux ikollok iktar poter biex tiċċensura? Hija evidenti li saqsejtek fuq mobile u inti qed tweġibni fuq karozza.
Din is-sena saru mas-26,000 mistoqsija parlamentari. Hemm madwar elf li għadhom mhux imwieġba. Ir-risposti tagħhom li fil-maġġoranza tagħhom ikun hemm it-tweġiba jkun hemm dawn ir-risposti fejn wieħed jista’ jgħid li din mhix risposta. L-istanding orders ma jagħtu l-ebda awtorità lill-Ispeaker iwaqqaf lil ministru meta ma jkunx qed iwieġeb il-mistoqsija. Hija xi ħaġa li trid tiġi indirizzata. Jien naħseb irid ikun hemm xi tip ta’ żvilupp. Il-working group irid jaħdem fuqha. S’issa jitkellem fuq kif għandha tingħata d-domanda.
Dan il-working group hemm ħjiel ta’ x’aġenda għandu? Inti involut?
Le mhux involut. L-ewwel jikkomunikaw bejniethom il-working groups, il-Gvern, u l-Oppożizzjoni.
Fi żmien Micheal Frendo kienet daħlet prassi fejn min iqum biex isaqsi l-mistoqsija, irid jgħid u jaghti xi ħjiel fuq x’qed isaqsi. Taħseb li għandha terġa’ tidħol din?
Tista’ ssir, mhux problema, imma trid toqgħod attent li dan-nofs siegħa, ġieli domanda jkun hemm one pager. Però ġieli ssir. Jien stess ngħid fuq xiex inhi d-domanda, però l-iktar ħaġa importanti hija meta ssir id-domanda u jkun hemm ir-risposta, l-iktar ħaġa interessanti tkun fuq dik ir-risposta, il-mistoqsija supplimentari fejn hemmhekk il-membru, jew li jkun saqsa d-domanda jew membri oħra li jkunu qed isegwu jżidu d-domandi fuq dak is-suġġett.
Il-privileġġ parlamentari, hemm raġuni ċara u importanti għalfejn jeżisti dan, però kemm-il darba jqum l-argument li jekk ikun hemm persuna jew entità li tissemma fil-Parlament ghandu jkollha d-dritt tar-right of reply li tiġi rrekordjata fil-parlament?
Jien naqbel magħha u ilni għaddej fuqha mill-2014. Niftakar konna fil-Commonwealth u kien hemm John Aquilina li daqs sena qabel kien għadu kif spicca minn Speaker ta’ New South Wales li kien diġà daħħal is-citizens right of reply, fejn jekk inti tabbuża mill-privileġġ parlamentari, fejn għandek id-dritt għalih imma mhux li ma tgħidx il-verità, u agħar minn hekk, li takkuża persuna jew entitajiet b’affarijiet fejn jew jista’ jkun m’intix korrett jew mhux il-verità. Dik il-persuna għanda dritt għal rimedju? Hawn il-mudelli u jiena naf li ddiskutejtha u naf li daħħalt dan il-kunċett biex nistudjawh u sal-lum għad m’għandniex dan il-kunċett. Agħar minn hekk huwa meta timplika nies li għaddejjin proċeduri kriminali. Xi jrid isir? Issir petizzjoni lill-Ispeaker, imbagħad jiġi investigat l-ilment u jekk jirriżulta li dak li ngħad mhux veritier, inġiegħlu fil-parlament jirtira dak li qal u jekk ma jkunx irid, jiġi named and shamed mill-ispeaker stess.
Il-membri parlamentari, kemm għall-mistoqsijiet u kemm meta qed jippjanaw għal xi diskors ghandu jkollhom pool ta’ riċerkaturi li jkunu jistgħu jistrieħu fuqhom għar-riċerka.
Kemm ilni speaker jiena, research analysts għandna numru tajjeb li jgħinu lil kumitati kollha. X’kellu jsir u ma sarx? Kull sena, iż-żewġ partiti għandhom mitt elf ewro biex jkunu jistgħu jippreparaw ruħhom minħabba li kienu deħlin fl-Unjoni Ewropea u sal-lum baqgħu hemm dawn il-flus. Imma li ġara hu li ma kienx qed ikun hemm rendikont ta’ kif qed jintefqu dawn u għalhekk jien waqqafthom.
Xi tgħidli dwar l-argument jekk għandux ikollna parlament b’MPs full-time? Kieku jkollna parlament full-time naħseb li jridu jonqsu l MPs ukoll.
M’għandux ikollna iktar minn 45, u anke distretti m’għandux ikun hawn iktar minn ħamsa jew seba’ distretti. Jekk inti taqbad u tgħid bilfors full-time, fl-opinjoni tiegħi inti qed tagħlaq il-bieb għal ħafna nies utli, għaliex anke jekk ittella’ n-numru, dan min ikun fi professjoni, jgħidlek ‘orrajt tlajt fil-parlament u ta’ wara ma nitlax’, imbagħad x’se jagħmel? Allura nemmen li trid tagħmilha hybrid jiġifieri tħalli l-persuna tagħżel hi jekk hux full-time jew part-time. Bħala clearance rate, aħna one of the top fl-Ewropa.
Kellna kontroversja li d-dikjarazzjonijiet tal-ministri ma ġewx ippubblikati. Taħseb li dan huwa ta’ ġid għad-demokrazija?
Jien tkellimt fuqha din u għamiltha ċara li għandna naraw li nimxu ma’ dik li qaltilna l-OCD, kellhom diskussjoni miegħi u anke mal-gruppi parlamentari illi ma jkunx hemm problemi kif għandhom jiddaħħlu. S’issa, il-liġi, il-poter li tagħti lill-Ispeaker hija li d-dikjarazzjonijiet isiru lill-Ispeaker.
Għandu jkun hemm dikjarazzjoni waħda għall-membri parlamentari kollha li tkun onoruża?
Iva, hekk għandu jkun. U għandek tiddikjara wkoll id-dħul tiegħek biex ikun hemm trasparenza assoluta u trid tiddaħħal sa tmiem Marzu.
Private members Bill, għandu jiżdied il-ħin allokat għalihom?
Jien niftakar żmien fejn qas niftakar li kienet eżistenti din. Għandha tiżdied? Jalla, imma tal-inqas li hemm użah.
