Fejn kienu l-Maltin? Fil-kotba ma kinux żgur

“U l-poplu tagħna fejn kien? Fil-kotba żgur li le!” Kliem Francis Ebejer minn Il-Ħarsa ta’ Rużann jista’ faċilment iservi bħala epigrafu għall-ktieb L-Ewwel Snin tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti ta’ Daniel Attard, ippubblikat minn Heritage Malta. Ebejer jilmenta dwar il-fatt li l-Maltin — in-nies komuni ta’ Malta — ma kinux fil-kotba tal-istorja. U lanqas kien moħħhom fil-kotba. Imma kif setgħu l-Maltin ikunu moħħhom fil-kotba jekk kotba bil-lingwa tagħhom kienu ftit, u jekk dik il-lingwa lanqas biss kellha qafas ċar dwar kif kellha tinkiteb? 

Dan huwa l-punt ta’ tluq tal-ktieb tal-istudjuż żagħżugħ Daniel Attard. Din il-monografija tiddokumenta, mhux biss l-ewwel tentattivi biex il-Malti jinkiteb b’mod standard, imma wkoll il-kundizzjonijiet kulturali, politiċi, u lingwistiċi li wasslu għal dawn l-isforzi — sforzi li Attard juża biex jiskura l-linka li biha ntisġet ġrajjiethom fil-memorja kollettiva. Għax tiskanta, fi gżira fejn kulħadd jaf b’għamt kulħadd, kemm minn dawn l-istejjer — tal-pijunieri ta’ lsienna — intesew! 

Il-Malti ilu jeżisti bħala lsien mitkellem għal sekli, iżda l-fonetika tiegħu — li għandha l-għeruq tagħha fis-Semitiku iżda influwenzata ħafna mir-Rumanz — kienet reżistenti għall-kitba. Tentattivi ta’ studjużi bħal Vassalli u De Soldanis poġġew il-pedamenti, iżda jew ma kisbux appoġġ popolari jew naqsu milli jissarrfu f’bidla istituzzjonali. Sal-bidu tas-seklu għoxrin, l-ortografiji kienu inkonsistenti, u ftit kienu dawk li emmnu li l-Malti seta’ qatt ikollu letteratura formali. Ir-riformaturi tal-lingwa kienu spiss imwarrbin bħala ħalliema. 

Fit-trattazzjoni ta’ Attard, naraw kif l-avvenimenti politiċi u l-ġlidiet personali spiss iddeċidew liema verżjoni tal-Malti kellha tgħaddi għall-kitba. Ir-rakkont tiegħu jiffoka fuq snin u personalitajiet kruċjali — figuri bħal Ġużè Muscat Azzopardi u Ninu Cremona — li bnew il-prinċipji ortografiċi li fuqhom tinsab il-kitba tal-Malti sal-lum. Attard jiddistakka ruħu billi jippreżenta dawn il-mumenti, mhux biss bħala soluzzjonijiet tekniċi, iżda bħala mumenti ta’ għarfien kulturali usa’. 

Li tikteb ilsien mhux biss ifisser li tittraskrivi kliem mitkellem. Tfisser li tiddikjara li dak l-ilsien — u, b’estensjoni, dawk li jitkellmuh — jeżisti. Kif qal Wittgenstein, il-limiti tal-lingwa tiegħi huma l-limiti tad-dinja tiegħi. Il-Malti, għal żmien twil relegat għall-użu orali u mżeblaħ bħala lingwa tal-kċina, jiġi rivitalizzat biex jittieħed bis-serjetà. 

Hemm vjolenza filosofika fl-istandardizzazzjoni: l-għażla ta’ verżjoni waħda ta’ diskors fuq oħrajn, li timponi forma fuq dak li kien fluwidu. Iżda hemm ukoll ġmiel f’dan — il-fidi li xi ħaġa temporanja tista’ ssir permanenti. Il-ktieb ta’ Attard jaqbad din it-tensjoni. Wieħed iħoss li għal kull konsonanti li daħlet fl-alfabett, sar kompromess xi mkien ieħor: mal-amministrazzjoni kolonjali Brittanika, mal-Knisja, u mal-frak intern fix-xena letterarja Maltija. 

Ma kienx il-Malti biss li ġġieled għall-istandarizzazzjoni tal-lingwa. Fis-seklu 19, Ivar Aasen bena n-Nynorsk fuq djaletti rurali biex jikkontrobilanċja d-dominanza Daniża. Fir-Rumanija, fl-Iżvezja, fl-Iżlanda, u f’pajjiżi oħra, proġetti simili ta’ rkupru u rikonoxximent lingwistiku ħarġu mill-poplu. L-Ebrajk, pereżempju, ġie rxuxtat mil-liturġija għall-ħajja ta’ kuljum b’xogħol bħal dak ta’ Ben-Yehuda. Dawn il-każijiet juru li l-istandardizzazzjoni dejjem tkun politika: tagħżel, teskludi, tqajjem u timmodera. Tibni mhux biss ilsien, iżda wkoll immaġni nazzjonali. Tajjeb li nżommu f’moħħna ċ-ċentrifikazzjoni u l-unifikazzjoni tal-istati tas-seklu 19, li kienet katalist għal ħafna standarizzazzjonijiet tal-lingwi. 

Attard jiffoka fuq il-lokal. Iżda jekk tqiegħed ir-rakkont tiegħu f’dan il-kuntest globali, tinduna bir-riskju u l-gravità ta’ dak li kien qed isir f’Malta. Ma konniex qed nagħżlu biss bejn għ u ʿ, k jew ch — konna qed nagħżlu bejn il-fakra, u l-emarġinazzjoni. 

Wieħed mill-aktar aspetti interessanti tal-ktieb ta’ Attard hu r-rakkont tiegħu tal-ġlied intern fl-ewwel snin tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti (li aktar tard saret l-Akkademja tal-Malti). Dak li beda bħala sforz magħqud malajr dar f’kampijiet ideoloġiċi. Dawn ma ssarrfux f’nuqqasijiet arbitrarji dwar il-grammatika imma rifless ta’ mistoqsijiet aktar profondi: Għandu l-Malti jħaddan l-għeruq Semitiċi — Għarbin — tiegħu jew l-influwenzi Rumanzi? Għandha l-ortografija tkun popolari jew pura? Dan hu proġett akkademiku jew politiku? 

Il-bidliet politiċi tal-bidu tas-snin 30 tas-seklu 20 kabbru dawn il-kunflitti. L-appoġġ għall-Malti fl-iskejjel u fil-qrati tneħħa, u dan żvela kemm kienet fraġli l-pożizzjoni tiegħu. L-Ingliżi raw il-Malti bħala għodda biex iwaqqfu l-influwenza Taljana, filwaqt li oħrajn rawh bħala lsien żgħir u mhux xieraq għall-kultura għolja. F’żewġ każijiet, kien mezz għal xi skop ieħor. U forsi, jekk hemm lezzjoni x’nitgħallmu minn dawn is-snin bikrija, hi li l-imħabba lejn il-lingwa ma tfissirx li tkun sid ta’ lingwa. Illum, bħal dakinhar, jeżistu dawk li jqisu lil-lingwa Maltija daqslikieku xi trofew privat, minflok vuċi li nħaddnu lkoll — bħallikieku l-lingwa hi passatemp ta’ fazzjoni waħda, u mhux għodda ta’ poplu.  

Attard ma jagħżilx naħat, iżda l-għażla mirquma tiegħu tal-fatti turi l-ironija tas-sitwazzjoni. L-istandardizzazzjoni — għodda li suppost tgħaqqad — spiss issaħħaħ id-diviżjonijiet. U dik l-ironija għadha magħha sal-lum. Illum għandna bosta għaqdiet li jħarsu l-ilsien. Iżda s-silos għadhom hemm: prestiġju istituzzjonali fuq naħa, awtentiċità popolari fuq oħra. 

Ir-rakkont ta’ Attard huwa rigoruż, misqi minn għejun tajbin u bi stil li jiġbed. Jevita l-ħliqat, u juri wkoll l-egos u l-iżbalji ta’ riformaturi li normalment inqimu. Madankollu, wieħed jinnota n-nuqqas tal-“kelliem ordinarju.” In-nisa kważi ma jidhru xejn. Lanqas il-ħaddiema tal-port, il-bdiewa, it-tfal li żammew il-Malti ħaj waqt li kien qed jiġi diskuss fil-kumitati u l-editorjali. Dan mhux żball ta’ Attard, iżda rifless ta’ liema vuċijiet ġew iddokumentati fi żmienhom. Madankollu, jistieden għal storja oħra, parallela — waħda li tiġi mill-art, mill-poplu. 

Kif ifakkarna Derrida, ma hemm l-ebda ‘barra’ mit-test — imma mhux kulħadd jidħol fit-test. U kull dizzjunarju, bil-fatt innifsu, huwa nieqes. 

Il-kodifikazzjoni tal-Malti ma kinitx biss proġett akkademiku; kienet imħatra metafiżika li l-ilsien tagħna jistħoqqlu jgħix lil hinn minna. L-Ewwel Snin tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti jonora din l-imħatra. Bħaż-żagħżugħ Franġisk Saver Cassar qablu, iż-żagħżugħ Attard jieħu l-inizjattiva: id-dokumentazzjoni tiegħu ta’ mument meta l-Malti, fraġli u frammentat, tħalla jemmen fil-permanenza tiegħu stess. 

Il-linka fuq il-karta, madankollu, ġiet bi prezz. Iżda proprju għax l-istorja hija mgħawġa, kontestata u mhux kompluta, jistħoqqilha tinqara. Li tikteb ilsien tfisser tikteb poplu fl-istorja. Il-ktieb ta’ Attard juri kif sar dan l-att—u kif, f’ħafna modi, għadu għaddej.