Jekk mhux se nrawmu kultura ta’ kritika letterarja, m’għandniex futur

Il-kritika letterarja f’Malta tinsab f’qagħda mwiegħra. 

Ix-xena letterarja donnha għaddejja minn żmien tajjeb ta’ kreattività. F’dawn l-aħħar snin rajna pubblikaturi żgħar ifaqqsu li qed jagħmlu xogħol eċċezzjonali. Rajna wċuħ ġodda jfeġġu bil-kbir, mhux l-inqas lil Noah Fabri li bl-ewwel ktieb tiegħu rebħet mill-ewwel il-Premju Nazzjonali tal-Ktieb. Din is-sena biss ġew ippubblikati għadd ta’ kotba ta’ kwalità – Fis-sema hekkda fl-art ta’ David Aloisio, Eħlisna mid-deni ta’ Karl Schembri, Es Sidr ta’ Omar N’Shea, Qarn ta’ Romeo Roxman Gatt, L-Avveniment ta’ Claudine Borg, li hu traduzzjoni ta’ xogħol Annie Ernaux, u aktar. Rajna l-ġeneru tal-esej personali jitwieled, iqum fuq saqajh u jitlaq jiġri, bil-kitbiet ta’ Kurt Borg ewlenin fosthom. Rajna żieda fil-kotba tradotti ppubblikati u f’pubblikazzjonijiet oħra f’ġeneri li ma narawx spiss bil-Malti. Imma jibqa’ jippersisti paradoss ewlieni: waqt illi qed jiġu ppubblikati daqstant vuċijiet differenti, il-kritika letterarja għadha fil-biċċa l-kbira ineżistenti, u saħansitra kontroversjali fil-komunità żgħira letterarja tagħna. 

Hawnhekk mhux qed nitkellem fuq il-kritika letterarja purament akkademika li tanalizza ktieb jew awtur minn perspettivi teoretiċi varji jew fid-dawl ta’ aspetti storiċi, soċjopolitiċi jew bijografiċi, bħalma tawna tant il-mibkijin Oliver Friggieri u Charles Briffa. Qed nitkellem fuq il-kritika li tevalwa, mhux tanalizza; dik immirata lejn il-komunità usa’ ta’ qarrejja, li tagħżlilhom it-tajjeb mill-ħażin u tindikalhom liema kotba għandhom xi ħaġa tajba x’joffrulna u għaliex. Din it-tip ta’ kritika llum insibuha l-iżjed f’din il-paġna letterarja u f’ġurnali oħra, spiss ftit wara t-tnedija ta’ ktieb, spiss ukoll b’ton daqsxejn eloġiku u kważi ta’ reklamar. Hemm xi eżempji tajbin ukoll miktubin mingħand Olivia Borg ippubblikati f’Leħen il-Malti, darba fis-sena, wisq ftit frekwenti. Forsi l-aħjar eżempji nsibuhom, ġieli, fl-introduzzjoni ta’ ktieb, imma dawn huma aktar gwida għal min diġà xtara l-ktieb milli evalwazzjoni għal qarrejja prospettivi. Fil-każijiet kollha għandna l-istess problema: huma wisq immedjati, maħsubin biex ikunu efemerali għax fil-biċċa l-kbira huma maħsubin, jew biex iżidu l-bejgħ, jew għat-test għall-qari li jsegwi immedjatament wara l-evalwazzjoni bejn l-istess qoxra. Huma inaċċessibbli u impermanenti wisq biex bil-mod il-mod jifformaw korp robust ta’ kritika letterarja u jrawmu kultura miftuħa għaliha. 

Is-sitwazzjoni agħar minn hekk. Il-volum u l-aċċessibbiltà huma parti mill-problema imma mhumiex il-problema sħiħa. Għadha tippersisti idea żbaljata ta’ x’inhi reċensjoni. B’mod ġenerali reċensjoni għandha twieġeb żewġ mistoqsijiet: x’jagħmel dan it-test, u għaliex għandu jimpurtana? Ħafna drabi, forsi għax hekk darrewna l-iskola, ir-reċensjonijiet qatt ma jgħaddu għat-tieni mistoqsija ħlief forsi b’mod superfiċjali; jgħidulna biss x’jagħmel it-test, u jsiru qishom sommarji. Kultant ukoll iwieġbu mistoqsija oħra minflok: għoġobni? Din differenti ħafna minn “għaliex għandu jimpurtana”; waħda hija suġġettiva, l-oħra tfittex raġunijiet oġġettivi fit-test ta’ x’qed tagħmel speċjali biċċa xogħol li jiddistingwiha u, iva, wisq probabbli minħabba f’hekk il-ktieb jogħġobna. Imma mhux bilfors ikun hemm korrispondenza bejn iż-żewġ tweġibiet. Nistgħu napprezzaw li ktieb qed jagħmel xi ħaġa tajba ħafna mingħajr ma jogħġobna personalment u, min-naħa l-oħra, jaf jogħġobna ktieb li oġġettivament, ma joffri xejn sinifikanti. U kultant, inevitabbilment, it-tweġiba għat-tieni mistoqsija tkun bil-maqlub: x’inhuma r-raġunijiet għaliex ktieb mhu jagħmel xejn ġdid u m’għandniex għalfejn jimpurtana wisq minnu. 

F’dawn is-sentejn u ftit li ili nikteb f’din il-paġna letterarja, smajt kemm-il darba minn persuni differenti li “nieħu gost naqra r-reċensjonijiet tiegħek għax ma tiddejjaqx tikkritika”. Nammetti li ddaħħaqni xi ftit, l-ewwel nett għax inħoss li għalkemm fejn nara nuqqas, insemmih b’rispett għall-qarrejja li jafdaw li qed nikteb b’onestà, inġenerali r-reċensjonijiet tiegħi kienu pjuttost pożittivi u dejjem kemm jista’ jkun infittex li mqar niftaħ tieqa fuq aspett pożittiv fil-ktieb. Imma ddaħħaqni wkoll għax suppost li kellha tkun ovvja li reċensur, minkejja li kemm jista’ jkun jipprova jagħżel kotba li jaf li se jinteressawh, kultant se joħroġ iddiżappuntat. 

Minflok, f’Malta llum, għandna komunità żgħira fejn kulħadd jaf lil kulħadd u allura, l-awturi jistaqsu lil awturi oħra li jafu u li isimhom iġorr ċerta reputazzjoni biex jiktbulhom ftit kliem sbieħ. Ir-reċensjonijiet saru riklami. Irridu nkunu onesti li impossibbli li kulma jikteb individwu, aħseb u ara kulma jikteb pajjiż, hu tal-ogħla livell. Dan mhuwiex il-mod kif nikkonvinċu lill-qarrejja li l-letteratura Maltija ta’ min jinvesti flusu u ħinu fiha. Mhux il-mod kif nuru lill-qarrejja xi jmisshom jaqraw għax verament se jagħmilhom iżjed għonja intellettwalment jew kulturalment. 

X’inhi t-triq ’il quddiem? Irridu naċċettaw, mhux bil-kliem imma b’għemilna, li kultura f’saħħitha tilqa’ l-kritika u l-kontroversja. Irridu nieqfu nqisu l-kritika bħala attakk personali u nieqfu nipprovaw niskreditaw lil min jagħti evalwazzjoni li ma togħġobniex. Irridu nibdew naraw il-kritika letterarja u r-reċensjonijiet, mhux bħala mezz biex jiżdied il-bejgħ ta’ ktieb ġdid, imma bħala konverżazzjoni kontinwa li tistaqsi u tisfida, li tirrikuntestwalizza l-pubblikazzjonijiet passati, li tistabbilixxi korp rappreżentattiv tal-aqwa letteratura Maltija, u li b’mod ġenerali tgħolli l-istandard. 

Għandna bżonn iżjed mezzi għal din it-tip ta’ kritika. Trid tiżdied fil-volum u fl-aċċessibbiltà. Għandna bżonn ukoll forom ġodda, u mhux biss bil-kitba (għadni nistenna podcast lettarju sura ta’ nies bil-Malti). Irridu mhux biss reċensjonijiet imma iżjed kitbiet twal u evalwazzjonijiet komparattivi iżjed akkademiċi li jqisu x-xogħol ta’ awtur jew ġeneru sħiħ. Il-kritika trid tilħaq udjenzi varji b’forom varji. Irridu kemm jista’ jkun ilħna differenti; il-kritika m’għandhiex tibqa’ sett żgħir ta’ nies jiktbu dwar xulxin. Forsi wasal iż-żmien ukoll għal iżjed reċensjonijiet – ta’ veru, mhux riklami – bl-Ingliż biex dan il-korp rappreżentattiv jilħaq udjenza barranija li jaf titħajjar tesportah.