Bejn gwarniċ u ieħor fi truf il-Essri

“of course it’s frightening – / a frame of mind that oversteps / all that it meets can’t help but be – can it?” Aktarx mhux possibbli trodd f’xi lsien ieħor dawn l-ewwel versi tal-ġabra Framed tal-poetessa Maria Grech Ganado. Il-Malti jagħtik xi ħaġa hekk: “dażgur li tal-waħx. Burdata li tisboq kulma tiltaqa’ miegħu ma tistax tkun mod ieħor, mhux hekk?” 

Primavista tista’ tingħadd  b’valida, iżda biss sakemm nintebħu li f’din l-interpretazzjoni d-double-entendre poetiku frame/frame of mind jintilef. Il-veru każ, bħalma qalilna Robert Frost, li l-poeżija tintilef fit-traduzzjoni. Ibda biex fil-Malti l-kelma frejm tiddenota gwarniċ iżda mhux burdata. L-Ingliż tal-poetessa madankollu hawnhekk jiddenotahom it-tnejn fl-istess nifs, għal t’apposta, sabiex jixħet dawl fuq il-multiċiplità – minn xi daqqiet tkexkex – li tgħaġen il-jien imbiċċeċ ta’ Grech Ganado.

Għal darb’oħra, mill-ġdid wara l-ġabra Taħt il-Kpiepel t’Għajnejja, kellha tkun l-artista Elena Giorgi li tnebbaħ lil Grech Ganado billi tipprovdilha sfond viżwali ieħor għall-ħsus poetiċi tagħha. Din id-darba permezz ta’ figura mxerrħa ta’ mara li tidher fil-fotomontaġġ tagħha Displacement 1: figura ta’ mara mxerrħa, minn qaddha ’l isfel bilqiegħda fuq sufan bi gwarniċ battal fuq ħoġorha, minn qaddha ’l fuq ftit ’il bogħod ġo gwarniċ ieħor imdendel mal-ħajt. 

Dawn l-ispostamenti tal-essri joħorġu minnufih fid-dieher mal-ewwel versi msemmija tal-poeżija Framed – poeżija li flimkien mal-poeproża simbolika tan-narrattiva Inside William tiġbor fiha bis-sħiħ il-biċċa l-kbira tal-elementi letterarji, filosofiċi u psikokliniċi li jsawru l-oqfla tematiċi ta’ din il-ġabra stonkuża. Din il-firda bejn diversi jinijiet diverġenti li madankollu jgħammru għalenija – f’inkwatri differenti iżda f’kewn wieħed – għandha mnejn tfakkar lill-qarrejja ġenerali fir-rakkont popolari ta’ Dr Jekyll u s-Sur Hyde. Iżda diparti tiegħi, mingħajr ma nnaqqas xejn mill-preġju tan-novella ta’ Stevenson, nemmen li l-punti ta’ referenza ta’ Grech Ganado jmorru ħafna iżjed lil hinn mill-istħajjil tal-awtur Skoċċiż. Huma qabelxejn ferm iżjed reali u ferm iżjed serji. 

Fil-versi ta’ Grech Ganado, b’mod partikulari f’din il-ġabra, il-qarrejja impenjati faċilment jistgħu jilmħu l-ilħna mkissra ta’ kittieba bipolari bħal Sylvia Plath, Annie Sexton, Dorothy Parker u Virginia Woolf. Possibbilment ukoll dak ta’ Doreen Micallef Chritien. Wieħed jista’ jaqra dwar l-għaġna psikoloġika ta’ dawn il-poeti fil-ħidma akkademika notevoli tal-psikologa klinika bipolari Kay Redfield Jamison, b’mod partikulari fl-istudju Touched with Fire: Manic-Depressive Illness and the Artistic Temperament. L-attur u kittieb Stephen Fry – persuna bipolari huwa wkoll – ftit tas-snin ilu kien spjega tajjeb ħafna id-dinamiċi paradossali ta’ din il-kundizzjoni fid-dokumentarju The Secret Life of the Manic Depressive. Ftit xhur ilu Grech Ganado reġgħet tat ħjiel inekwivoku rigward il-qagħdiet turbulenti li ġġarrab fil-menti – voldieri żbalzi estremi fl-umur – f’intervista pubblika mar-riċensur Patrick Sammut.

Fil-ġabra Framed Grech Ganado tistqarr dan kollu b’ċerta ħila konfessjonali – hija u tfeġġ daqqa fi gwarniċ u daqqa f’ieħor – tul madwar mija u sittin paġna, b’mod speċjali fin-novella Inside William. L-intier tal-jien ta’ din id-dar imsejħa William hija msawra minn żewġ personalitajiet koeżistenti b’tendenzi kuntrarji: Bill u Will – tal-ewwel jippersonifika r-Raġuni, tat-tieni l-Immaġinazzjoni. Hija dar bi tliet twieqi; kull tieqa tista’ tingħadd b’apertura – jew jekk niġu f’dan gwarniċ – distint li jagħti għal fuq u għal ġewwa d-dinja. L-ewwel gwarniċ juri dak li xi ftit jew wisq jara kulħadd. It-tieni dak li jippreferi jara Bill permezz tar-Raġuni. Hemmhekk kull oġġett jidher differenti minn ieħor, iżda kull ħaġa titpoġġa f’paragun valutattiv fejn kwalunkwe fenomenu jenħtieġ bilfors jitqies aħjar jew agħar minn ieħor. It-tielet gwarniċ hija d-dinja ta’ Will fejn għad illi kollox xorta jibqa’ jidher differenti, il-ġudizzji dwar il-valur inerenti ta’ dika l-ħaġa jew l-oħra jitħallew f’idejn il-kejl tal-adulti. Minn dak il-gwarniċ tal-Immaġinazzjoni d-dinja tfeġġ fid-dieher bħalma tidher f’għajnejn it-tfal. 

Ma niskantax jekk l-isem William hawnhekk fis-sew mhuwiex tismija sempliċement inċidentali. L-istħajjil, il-logħob bil-kliem, il-validazzjoni tal-opposti, it-tiftixa għal perċezzjoni usa’, il-kunflitti bejn l-innoċenza u l-esperjenza u t-tensjonijiet bejn l-eċċess u r-rażan u mhux l-inqas it-tixniq għall-beraħ u għad-dwiem xi minn daqqiet għandhom ħafna mill-poeżija ta’ William Blake. 

Maria Grech Ganado

Hu x’inhu, id-diżgwid li jġibu magħhom dawn l-iskontri bejn Will u Bill jiskala sal-punt li d-dar ta’ William – u allura wkoll il-psike ta’ Grech Ganado – maż-żmien tisfa’ f’diżordni ddoqq l-iskotti. Kulma jmur bejn gwarniċ u ieħor jirrankaw sintomi ħarrieba bħan-nuqqas ta’ funzjonament, ir-riżentiment, it-tmasħir, l-istmellija xulxiena, l-iżolament u s-solitudni. Dan id-diżgwid fil-ġewwieni, skont din-narrattiva, iseħħlu biss iżomm allalarga mill-psikożi meta l-effetti kollaterali ta’ dawn l-ispostamenti bipolari fil-jien jibdew jinħonqu sakemm fl-aħħar jintradmu qajl qajl taħt il-madmad tan-nisi.

Iżda donnu d-diżordni fi Framed xorta tibqa’ tippersisti, tant li xxekkel il-mod kif il-kewn is-soltu jseħħlu jkampa mal-fatt li safa mwaddab hekk addoċċ u għal għarrieda fil-fattiċità tal-continuum spazju-temporali għaddieni ta’ did-dinja. Fil-bidu nett tal-ġabra Grech Ganado għażlet li tinkwadradil-qagħda mwiegħra tagħha fin-nozzjoni eżistenzjalista tal-kewn-fi-sfiegħ-ix-xħit (Gowerfenheit) – kunċett li wara l-lamentazzjonijiet ta’ Søren Kierkegaard sab il-milja sħiħa tiegħu fir-riflessjonijiet bikrin ta’ Martin Heidegger. 

Għaldaqshekk l-ispostamenti bejn gwarniċ u ieħor – ossija d-disturbi estremi tad-dipressjoni bipolari – f’din il-ġabra jingħataw sa minn ġuf ommhom tuffatura oħra nobis, ġaladarba dat-taqlib imqanqal fil-burdati saħansitra jiżvolġi lil hinn mill-kif u l-kome u mill-kunsens u r-rieda ħielsa tal-kewn innifsu. 

Biex nissokta norbot ma’ Heidegger, fin-nofs hawnhekk tassew hemm is-sogru ontoloġiku imminenti li l-kewn skunċertat bħal dan – ġa minnu nnifsu instabbli u psikoloġikament indifiż – jisfa saħansitra tturfnat u mrassas “fi truf il-Essri.” Stati mentali bħal dawn ftit deċennji ilu qrajna dwarhom, ngħidu aħna, fil-kitbiet kontroversjalissmi ta’ David Cooper u b’mod partikulari fil-manifest antipsikjatriku The Divided Self ta’ Ronald David Laing. 

F’dan ix-xogħol Laing għaraf, minn banda, li jien daqstant mifrud bejn gwarniċ u ieħor f’għajnejn in-nies abbli bilkemm ikun viżibbli u żgur jħoss illi qed jgħix biss “fi truf il-Essri”. Mill-banda l-oħra, madankollu, kien azzarda jisħaq li din l-insigurtà ontoloġika difatti hija difiża soda kontra t-telfien tal-jien. 

F’din l-iskema alternattiva l-ispostament li jagħti lok għall-veduta li josserva Will mit-tielet tieqa – u għaldaqstant il-qagħda ta’ Grech Ganado nfisha – ma tridx wisq biex fis-sew mhija xejn għajr reazzjoni sana kontra l-esiġenzi insensati tad-dinja. Minkejja l-furur li tali pożizzjoni baqgħet tqajjem fil-komunità psikjatrika – l-iżjed fost id-diriġenti tal-Assoċjazzjoni Psikjatrika Amerikana – il-moviment antipsikjatriku baqa’ jżomm sħiħ fil-fehma saħansitra fi żmienna, l-iżjed permezz tal-ħidma bla hedu ta’ Thomas Szasz u Bonnie Burstow. 

Intant ħadd mit-tnejn mhu kuntent: la Bill u wisq anqas Will. Mhux lakemm tbassar kif ser tintemm dil-gażiba. 

Il-ġejjieni ta’ William jibqa’ mhux magħruf, saħansitra fin-novella ta’ Grech Ganado. Minkejja kollox, akkont, forsi jkun aħjar li kollox jibqa’ jingħex proprju hekk: bejn gwarniċ u ieħor fi truf il-Essri. 

Hemmhekk it-tiftixa tibqa’ għaddejja, u meta din tasal fi tmiemha – kif qalilna T.S. Eliot – nerġgħu nsibu ruħna fil-punt tat-tluq u nsiru nafuh għall-ewwel darba.